JOSÉ MANUEL GARCÍA IGLESIAS para EL CORREO GALLEGO
No lugar denominado "Convento", onde hoxe centra o seu culto a parroquia de Santa Mariña de Cambados, tiveron unha importante presenza os franciscanos. A historia, neste caso, concrétase cunha fundación, realizada por 1578, que fan uns veciños de Vilaxoán, Juan Daval e a súa muller, María Pérez Leiro e Escudero, a quen se considerou como tronco da familia Pardiñas e Villardefrancos. Pois ben, a tales personaxes cabe evocalos desde a propia fachada desta igrexa xa que se mostran, sobre a porta, orantes, un a cada lado.
Co ánimo de levantar un espazo propio compraron ao rector de Fefiñanes, "unha ermida que chamaban de S. Antón Ponín, que, nalgún tempo pertencera aos PP Conventuales de Pontevedra", pero o rector de Santa Mariña opúxose a iso. Tiveron, con todo, outra opción que, neste caso, puido fructificar debidamente: Rodrigo Lamas, rector de San Felix de Lois, construíra, en Cambados e as suas expensas, unha ermida que desexaba consagrar ao Espírito Santo. E esta ermida, así como a horta que estaba á súa beira, cedeulla aos Pascualinos para que puidesen fundar o convento; estes tomarán posesión diso en 1576. En todo caso aquel inicial apoio do bachiller Balboa ía permanecer no tempo e vai ser el quen poña en relación aos citados Juan Daval e á súa muller, María Pérez Leiro e Escudero, co desenvolvemento desta iniciativa que, para eles, conlevaba cumprir un desexo xa que, previamente, intentaran levantar un templo, dedicado á Concepción da Virxe, tanto en Vilaxoán como na Pobra e Carril, sen conseguilo.
Será así como, en 1578, Juan Daval e Frei Felipe Ascario, de custódia de San Simón e San Judas, ou dos Pascualinos, van poñer a primeira pedra deste convento. Tal data recollíase nun cadro votivo, hoxe perdido, que podía verse na sancristía. En 1583 se decreta a extinción de dita Custodia e, nese mesmo ano, este convento vai ser admitido na Observancia outorgándoselle a Juan Daval a seu patronato ao asumir este o compromiso de completar a súa fábrica.
Tres anos despois estaban edificados, no fundamental, o templo, coa súa sancristía, así como o claustro, coa portería e capítulo, e delimitado o lugar do cemiterio. A posta en uso do construído atende a datas a ter en conta: 1585, momento en que se dispón o Santísimo no altar Maior; 1586, ano en que é bendicido o templo polo bispo auxiliar é D. Tomás Strong, Bispo de Osaria (Irlanda), auxiliar do prelado compostelano - ; 1588, data que figura na portada.
Fr. Jacobo de Castro publicaba, por 1722, á hora de sintetizar esta historia, o seguinte: "Admitido este Convento para a Observancia, o foi logo de Recolección, algún tempo foi de Pais Misioneros, e oy bolvió aos Recoletos. Foi, e é Casa de Noviciado". Ten, neste contexto, importancia o feito de que, en 1695, chegasen ata aquí, procedentes do Convento- Seminario de Sahagún, os pais franciscanos que, coa autorización pertinente, estableceron o colexio de Propaganda Fide que, no ano 1702, trasladouse a Herbón.
A igrexa consta de nave rectangular con capela maior cuberta por bóveda de crucería e cun friso, no seu arranque, no que se escribe: FUNDARON ESTE CONVENTO IUAN DAVAL I MARIA/ PEREZ DE LEIRO O seu MUGER VECIÑOS DE VILA/ IUAN ANO DE 1588 PRIMEIRO PATRONO ALO---/IUAN DABAL E MARIA PEREZ DE LEIRO O seu MUGER?. Ao DE LEIRO O seu NETO E CLARA DE LIS A súa MULLER
Juan Daval morreu en 1598 e en 1600, a súa muller; foron sepultados os seus cadáveres no presbiterio, no lado do evangelio, nun espazo que será refeito no século XVII. O escudo, que aquí se presenta - timbrado de yelmo e cuartelado mediante unha cruz flordelisada- enlaza brasóns a relacionar co matrimonio Aval-Leiro; no seu escusón preséntase o apelido Leiro e, nos demais, os dos Avalle (tres espadas altas), Romeu, Figueroa e Escudero. A cruz flordelisada ha de vincularse co cargo de familiar de Santo Oficio da Inquisición que, neste caso, cabo relacionar con Rodrigo de Paadin, marido da filla do matrimonio, xa que respondía a tal condición.
No epígrafe que existe nesta tumba informa de que : AQUÍ IAZE IVAN DAVAL I M. PR D O REMEIRO O seu/ MUGER FUNDADORES DESTE CONVENº DE Nº Pª ST/ PATRON QUE LLES SUCEDEREN I Pª QUEN / FALLLESCen DE TODOS Os ASENTOS I ENTIE/RROS REIAS DENTRO I MAIS Os ACTOS / HONORIFICOS EN TODO O CONVENTO I FACULTADE Pª QUE Os RELI/GIOSOS POIDAN EN DEVANDITO SITIO MAIS Os NICHOS 14 SEPULTURAS PERPETUAS ENTEIRAS.
Tamén hai un epígrafe similar na tumba ao lado da epístola. Di así: AQUÍ IACE A Oº DE LEIRO Pº PATRON DESTE CON/VENº FALLECIO ANO DO Sr. DE 1638 I O seu FILLO D. / FRANCISCO DE LEIRO SEGUNDO PA/TRON FALLECIO EN 15 DE XULLO ANO DO Sr/ 1675
Neste caso o escudo, que pode verse arriba, cabo poñelo en relación con Francisco de Leiro, quen probou a súa hidalguía en Valladolid en 1663. Si o seu pai era Alonso de Leiro a súa nai respondía ao nome de Claro Lis de Carballa. Mantense, con respecto ao escudo anterior, a presenza do apelido Leiro no escusón. Os demais responden aos linajes dos Lis de Carballa, Paadin, Escudero e Sarmiento. É, precisamente, nese contexto cronolóxico de 1675 no que cabo encadrar a forma final, similar, destes monumentos funerarios da capela maior.
A nave da igrexa conclúese cun coro alto, aos pés, sobre a porta. No machón dun alicerce, no lado da epístola, hai unha inscripción, tamén do século XVI, que nos informa, unha vez máis, de que "ESTA IGREXA I CONVENTO / ICIER. IVAN DAVAL I MARIA PEREZ".
Nada máis concluído o templo abriuse unha capela cara a esa parte dos pés, no lado do evangelio, nun lugar que inicialmente estaba cuberto polo coro, o que xustifica que a súa entrada sexa por un arco rebaixado para adaptarse á altura entón alí existente; ao recortarse, en 1843, a lonxitude do coro e quedar liberada, en altura a entrada a esta capela, resulta máis rechamante esa escasa altura. Dedicouse á Quinta Angustia e levantouse a instancias de Maria Daval, filla dos fundadores, e do seu marido Rodrigo de Paadin.
Por que razón María Daval fai unha fundación máis nun espazo no que os seus pais xa a fixeron? O testamento de Juan Daval di o seguinte: ".....dende agora para sempre dicimos e facemos donación perpetua e irrevocable a que o dereito chama intervivos, por vía de mellora e como máis válida sexa de dereito a San Juan Daval, o noso neto, fillo lexítimo de María Daval nosa filla lexitima e de Rodrigo de Paadín o seu marido, veciños da vila de Santomé do Terzo e quinto de todos os nosos bens para háxaos e leve o devandito San Juan Daval, o noso neto e os seus fillos e descendientes para en todo tempo de sempre xamais?. Quizais nesa opción de mellora a favor dun neto sexa a que leve ao matrimonio Paadin-Daval a contar cun lugar propio no conxunto do que cabe recoñecer como unha fundación familiar encabezada polos seus pais. Neste sentido non debe de pasar desapercibido o contido, xa apuntado, do epígrafe da capela maior, onde aos fundadores sucédelles o seu neto.
Tanto esta capela, da Quinta Angustia, como a que, despois, ábrese ao seu lado, a de San Antonio, cóbrense con bóvedas de crucería. Esta última conta co escudo do fundador do seu patronato: Francisco Rodríguez Camba, quen contraeu matrimonio, en segundas nupcias, con María de Paadín, falecida en 1622. Nos seus cuarteis poden verse os brasóns propios dos Varela, Camba, Paadin e Pérez de Ribeira.
A conclusión da obra do templo ha de culminar pola parte correspondente á fachada principal. O arco de medio punto da porta presenta, na súa clave, un escudo da Orde enmarcada por un cordón franciscano -que debuxa un contorno de forma próxima á oval-, en cuxa punta mostrar, sobre ondas, tres patos colocados dous, un.
Encima, sobre unha moldura recta, dise: FUNDARON ESTE CONVENTO, en clara relación cos personaxes orantes entre os que se dispón. E abaixo, nun estreito friso, a lenda continúa dicindo. JUA DAVAL E MA PEREZ O seu MUGER/ VEZINOS DE VILA JUAN ANO/ 1588. E, a cada lado, nas súas respectivas peanas, móstranse, en mínimas hornacinas, as figuras de Adán e Eva, en pé, espidos, con todo o que iso significa do principio dun xénero humano destinado á morte terrenal. Sobre as súas esculturas unhas veneras xeran un espazo propio, para cada unha delas, a modo de nichos. Entre ambas, na parte correspondente á metade inferior dos seus corpos, preséntanse dous escudos; o máis próximo a Adán, e a Juan Daval, é o dos Figueroa; o que se presenta á outra parte, a de Eva e a súa muller, correspóndese cos Romeu.
Pois ben sobre a citada moldura recta é onde se pode ver, na parte central, sobre unha peana, ligeramente elevada, o lugar que se corresponde co sitio onde ha de estar a Inmaculada Concepción, patroa deste templo. Un anxo, que voa sobre a súa cabeza, leva, nas súas mans, unha coroa, a relacionar coa figura da Virxe que substitúe, desde fai unhas décadas, a outra, desaparecida. E é, nese contexto, onde aparecen aos lados, tamén orantes, as citadas figuras de Juan Daval e da súa muller, mirando cara a esa devoción mariana que o preside todo. O amplo espazo que hai entre estas esculturas suxire que estivese cuberto, originariamente, por unha pintura, todo iso delimitado, en altura por outras molduras que evocan, rústicamente, a forma dun tímpano triangular. E tras cada un deles preséntanse os citados escudos dos bueyes, un; do cesto, outro; ha de terse en conta que, pola súa forma, resultan máis elaboradas e, quizais, ligeramente posteriores no tempo aos anteriormente citados, de Figueroa e Romeu, e ben poden supoñer un engadido posterior; iso si, realizado nunha data temprana.
Cóntase que, nos seus inicios, Juan Daval, ademais de pagar as obras do convento, "uncía os seus bueyes e da canteira carretaba a pedra para a obra e a súa muller leváballe a comida". A esa participación activa faise mención, polo menos, ao presentar unha cesta, a modo de escudo, xunto a María Pérez Leiro e Escudero, na portada da igrexa. Tamén se vincularon, neste caso a Juan Daval, os bueyes que se nos mostran, nun escudo similar, en relación coa súa imaxe, aínda cando, con iso, tamén se pode facer referencia a un dos apelidos da súa esposa, Leiro - poderá significar, con todo, ao propio Daval?-. O certo é que máis que unha yunta, ensamblando aos animais, o que se nos presenta é a dous bois pasantes.
Utilízase este brasón noutra obra, tamén vinculada á devoción de Juan Daval e a súa esposa, a de San Juan de Navarrete, ao que se lle constrúe unha capela ? coñecida como "do Santo", na próxima parroquia de Nantes (Sanxenxo). Así o culto a San Juan de Navarrete, desde 1591, polo menos, non vai ser menor, tampouco, para este convento seguindo, tamén neste sentido, os intereses do seu fundador nunha obra que concretarán, no caso desta capela, a súa citada filla María Daval e o seu marido, Rodrigo de Paadin xa que, por 1610, estanse facendo cargo de obras na mesma.
En todo caso, o brasón dos dous bois pasantes hase de poñer en relación coa familia Daval- Pérez Leiro e a súa descendencia, e ha de recoñecerse que se lle outorga, ao mesmo, un sentido principal. Tanto é así que, como pode verse, utilízase como distintivo único na citada capela do Santo, en Nantes o que resulta sumamente significativo-, e é obxecto do escusón nos escudos barrocos que se dispoñen nos laterales do presbiterio, nas tumbas principais desta igrexa conventual, ademais de estar presente na fachada do templo conventual.
O retablo máis antigo que conserva esta igrexa é o que preside a capela da Quinta Angustia. É obra barroca, do século XVII. Nela mantéñense, na súa rúa central, as devocións á Quinta Angustia, abaixo, e ao Ecce Homo, na parte superior. A imaxe da nosa Señora do Rosario corresponde ao conxunto orixinal en tanto que Santa Margarita ha de considerarse dun tempo posterior.
Tamén un Crucificado procede, parece ser, dun retablo, hoxe perdido, do século XVII - no que había "un só camarín cun crucifixo"-, e que, neste caso, estaba situado na inmediata capela de San Antonio. Na mesma información díllenos que "pintado de novo e en novo retablo está en nave principal"; ha de ser, pois, o que forma parte do Calvario, na nave, no lado da epístola.
Os dous retablos que se presentan na nave, nas proximidades da capela maior, encádranse, polas súas características, no segundo terzo do século XVIII. Tamén contan co escudo franciscano. Neste caso, no da epístola, a imaginería que nos mostra non é a que, originariamente, correspondeulle salvo, está claro, o relevo, da parte superior, que presenta a devoción da Sagrada Familia. Outro elemento significativo de cal puido ser o motivo que presidiu este conxunto atopámolo no frontal do altar, onde pode verse o anagrama IHS. Estaremos ante un altar dedicado, originariamente, á devoción do Sagrado Corazón de Jesús?
O retablo ao lado do evangelio, en cambio, parece aproximarnos ás devocións primeiras. Así, na parte alta, preséntase, en relevo, o tema da Trinidad e, tamén na rúa central, dáse culto, hoxe, á Inmaculada ? a titular, deste xeito, do retablo-, en tanto que, aos laterales, atopámosnos/atopámonos con dous santos da orde: o fundador, Francisco, e Benito de Palermo. Neste caso son os cinco estigmas, tan utilizados como escudo polos franciscanos, o que se presenta no frontal do altar. O feito de que, en leste mesmo tempo, fose a Inmaculada quen debía de presidir o retablo maior leva a pensar que, posiblemente mostrásellenos aquí, originariamente, no tema da Asunción.
O retablo de San Roque, coa súa imaxe de vestir, disponse na capela da Quinta Angustia e debe de ser obra de principios do século XIX, correspondendo a un momento no que, aínda, están aquí os franciscanos; o escudo da Orde, na parte superior, así o acredita.
Nunha vitrina existente na sancristía poden verse, tamén, unha serie de imaxes que han de relacionarse coa etapa conventual. Parece ser que foron descubertas, "emparedadas", nos anos oitenta do pasado século, nun antigo paso, pechado trala exclaustración, existente entre o claustro conventual, cara ao lado da epístola, e o coro alto. O celo do párroco don José Aldao salvounas da súa completa perda.
A talla que nos mostra á Inmaculada é obra dos anos medios do século XVII e coñece a arte de Mateo de Prado, no seu modo de introdución deste tipo iconográfico en Galicia. Anteriormente o convento contou con outra escultura de leste mesmo tema xa que, en 1582, encargóuselle a Juan de Moreira, escultor e pintor de Santiago, unha efigie da Concepción, "patroa da casa". Neste caso estamos ante a imaxe que debeu de presidir o retablo maior e, a ese mesmo conxunto, han de pertencer as esculturas que nos mostran a San Diego de Alcalá coas rosas recolleitas na súa escapulario-, San Luís de Anjou- vestido de pontifical-, Duns Scoto -cun medallón da Inmaculada no seu peito-, e un santo franciscano máis, de difícil identificación ao estar falto dos atributos que o debían de caracterizar; polo seu rostro puidese ser, entre outros, un San Pedro de Alcántara frade reformista desde o que cabo evocar, aínda que non fose o seu fundador, custódiaa á que, originariamente, pertenceu este convento-, ou, ata a ese fr. Juan de Navarrete, predicador el, tan querido por estas terras.
A outro retablo, tamén barroco, ha de corresponder, en tanto, o outro santo franciscano que se garda na sancristía, de menor tamaño que os anteriores, e que, en principio, tamén, cabo relacionar co culto a San Pedro de Alcántara.
A pegada franciscana, nos seus cultos, transcende os espazos propios do convento. O cruceiro que está nas inmediaciones do mesmo así o acredita, como tamén a devoción á Divina Pastora, con ermida propia, nun mirador próximo a Cambados, pertencente a esta mesma parroquia. Ha de terse en conta, neste sentido, que as orixes desa capela atópanse no século XVI e que se vinculan ás devocións do Bo Pastor e da nosa Señora das Neves. Será no XVIII cando cambie de advocación impoñéndose, agora, unha do mundo franciscano, propiamente da rama dos capuchinos, que teñen, neste século, na figura de frei Isidoro de Sevilla, a un particular impulsor.
Trala exclaustración de 1835 esta igrexa pasará a mans da parroquia de Santa Mariña, que trasladará o seu culto á mesma en 1841 traendo ata aquí o seu retablo principal en 1843, do que se fai cargo un carpintero local, apelidado Porto. Neste momento faranse unha serie de obras, no seu interior, que levan a minorar o seu anterior papel conventual, adecuándoo ás súas novas funcións. Iso xustifica que se recorte a lonxitude do coro alto e que se peche o seu antigo enlace coa parte conventual, algo que tamén sucede abaixo xa que se tapia, tamén agora, a porta que enlazaba co claustro, no lado da epístola, no segundo tramo da nave; é dicir o que actualmente cobre o conxunto do Calvario e as Ánimas.
Nunha data posterior farase un novo retablo no que se ocupa a sua parte principal ao culto eucarístico deixando todo o seu primeiro corpo o máis desenvolvido- para o sagrario e expositor. En tanto, no segundo nivel, é a patroa da feligresía, Santa Maríña, a que ocupará tal lugar situándose, nos últimos tempos, un anxo orante a cada lado. O púlpito, co seu tornavoz, ha de encadrarse nun momento próximo ao do actual retablo maior.
Tanto o retablo de San Andrés e San Ramón Nonato como o conxunto que asume os temas do Calvario e as Ánimas do Purgatorio remiten á primeira metade do século XX. Polo que se refire ao citado retablo concíbese desde criterios neogóticos e, ás devocións consideradas principais acompáñanlle outras, como a do Neno Jesús de Praga, a Virxe do Pilar e a Virxe de Lourdes.
O arco que encadra os temas do Calvario e as Ánimas do Purgatorio concíbese, en tanto, a partir de formas neoplaterescas. Acompañan ao Crucificado, que procede, como se dixo, da capela de San Antonio con cuxo arco de ingreso coincide, aproximadamente, en forma, este que ampara esta temática-, as imaxes, de vestir, da Virxe e San Juan. Tamén forma parte deste Calvario tanto un fondo pictórico, alusivo a Jerusalén, como un par de anxos; un deles recolle o sangue de Cristo; o outro a derrama sobre as ánimas do Purgatorio, os dez personaxes tantos como mandamientos ten a Lei de Deus- que penan nas chamas.
Conta esta igrexa con outra imaginería, a relacionar con esta etapa parroquial. Neste sentido, ocupando o retablo barroco da nave, no lado da epístola, preséntanse agora as devocións de María Auxiliadora, como principal do conxunto especialmente impulsada por San Juan Bosco- , e de San José e Santa Rita, aos lados. A presenza do culto a María Auxiliadora ten, nesta igrexa, unha relación directa cos salesianos, orde que, tras unha donación, constitúe, nas terras de Cambados e en 1947, un centro para aspirantes, baixo a advocación da nosa Señora da Mercé.
A Virxe de Fátima é quen preside hoxe a capela de San Antonio. Tamén está aquí unha escultura de Cristo Rei - cunha cartela, nas súas mans na que se escribe: "Jovenes /son o voso Rei/ Amante/ ¡Sédeme fieis!/ Axudádeme" -, unha devoción antiga, pero que ten unha nova lectura a partir de Pío XI cando, na súa encíclica Quas Primas (1925), trata sobre o reinado de Cristo. Neste caso concreto cabo relacionala, tamén, coa Mocidade Católica Española, que terá un notable auxe en tempos da Segunda República; esta asociación ten, naqueles anos, como órgano oficial, A Flecha, e xa se converteu en Mocidades de Acción Católica; neses anos, previos á Guerra Civil, é onde cabo encadrar esta imaxe. O Sagrado Corazón de Jesús (cunha placa na súa pedestal que alude ao ano 2013) ten, agora, un lugar, igualmente nesta capela.
Tanto o Cristo coa Cruz ao lombo, na antiga capela de San Antonio, como o Cristo Yacente na Urna do Santo Enterro, na da Quinta Angustia, remítennos a un repertorio da Paixón especialmente afín a unha sensibilidade franciscana á que non é allea o actual culto parroquial.
Tamén, como imaxe procesional, ha de entenderse a da patroa, Santa Maríña, entendida como Santa Maríña de Augasantas, propoñéndoa así como mártir galega. E isto testemúñase utilizando o nome de ?Galicia? que se dispón, na parte alta do horno, curiosamente coroado por un escudo alusivo a Galicia, que conta con once cruces, no canto de sete; algo que garda unhas certas semellanzas co modo en que se mostran nun estandarte das "Pompas fúnebres do emperador Carlos V" de Jean e Lucas Doetecum. Devandito horno ha de entenderse como o lugar do martirio que, con outro epígrafe, sitúase en ?Augas Santas? (Alariz).
Non debe pasar desapercibido que estamos ante unha santa que, así entendida, vincúlase ao sur de Galicia e á que a tradición relaciónaa, por lazos fraternales, con Santa Librada, tamén moi presente no territorio meridional, especialmente da diócesis de Tui.
Na parte que se corresponde coa Sancristía e anejos ? que asumen hoxe diferentes funcións parroquiales- gárdanse, tamén, algunhas imaxes: San Francisco Javier, de factura barroca; unha Santa Rita de vestir, identificada pola pegada da espina na súa fronte; un San Benito, culto principal en Fefiñáns, nunha escultura que asina na peana J. L. Pérez.
O que era o convento, máis aló da súa igrexa, pasaría a mans da vila de Cambados a partir da exclaustración. Unha parte do mesmo atendería a diversas funcións: ensino primario, cárcere regular, sala do colexio electoral, cuartel de Milicias Urbanas? Outra sería derruida reaprovechando os seus materiais: na muralla da Alameda de Santo Tomé, por 1842; no paseo da Calzada, en 1845......
BIBLIOGRAfÍA
Cotarelo Valledor, A., El Convento de Cambados: Noticias históricas, Vich, Ed. Seráfica, 1932.
Caamaño Bourmacell, J., Estampas de Cambados, La Coruña, El Ideal Gallego, 1953.
Vázquez Casais, J. A., Cambados y el Valle de Salnés, la heráldica de sus pazos y casas solariegas, Pontevedra, Servicio de Publicacións Deputación Provincial de Pontevedra, 2000.
No hay comentarios:
Publicar un comentario
NON SE PUBLICARÁN COMENTARIOS ANÓNIMOS. SI O COMENTARISTA QUERE PERMANECER NO ANONIMATO, NON SE PUBLICARÁ O NOME.